انواع طبع ها بر اساس ذخیره خوارزمشاهی، از مخلوط شدن عناصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) در بدن پیدا می‌شود. طبق ذخیره خوارزمشاهی از تاثیر این ۴ عنصر، ۹ حالت مختلف پدید می‌آید که آن‌ها را با هم مرور می‌کنیم با این توضیح که ۴ تای ابتدایی مزاج‌های اصلی نامیده می‌شود:
- مزاج گرم و خشک (صفراوی)
- مزاج گرم و تر (دموی)
- مزاج سرد و خشک (سوداوی)
- مزاج سرد و تر (بلغمی)
در مورد برخی افراد در طب سنتی این اصطلاح به کار می‌رود که عناصر چهارگانه در تعادل هستند و اصطلاحا این افراد مزاج معتدل دارند.
صفراوی (مزاج گرم و خشک آتش-تابستان):
انسان‌های دارای مزاج گرم و خشک لاغر اندام هستند با استخوان بندی معمولا درشت و رنگ پوست و سفیدی چشم آن‌ها اندکی به زردی می‌زند. این افراد به شدت گرمایی هستند و در تابستان دچار مشکل می‌شوند، همچنین در بسیاری از مواقع عطش زیاد و خشکی دهان دارند.
در مورد خصوصیات رفتاری صفراوی‌ها باید گفت: عموما بسیار پر انرژی و پر تحرک هستند. باهوش و زیرک و پر حرفند و هم زود عصبانی می‌شوند و هم به سرعت عصبانیتشان فروکش می‌کند.
اگر هنوز نمی‌دانید جزء کدام دسته از مزاج‌های چهارگانه هستید بد نیست بدانید انسان‌هایی با مزاج گرم و خشک، میل زیادی به خوردن ترشیجات (مانند لواشک، تمبر هندی، سرکه و …) و همچنین خوراکی‌های سردی مانند خیار، کاهو و هندوانه دارند و تمایل به خوردن شیرینی جات در آن‌ها کم است.
مواد غذایی مفید: مصرف شاتوت، انار، زرشک، تمشک، زردآلو، هلو، سیب، گلابی، خیار، کدو، کاهو و اسفناج برای صفراوی مزاج‌ها مفید است.
مواد غذایی مضر: مصرف سیر، پیاز، ادویه هـای تند، گوشت قرمز، موز، خربزه، آناناس، انجیر، غذا هـای سرخ کرده، گردو، پسته، فندق و نارگیل با مزاجشان سازگار نیست.
مواد غذایی دارای طبع گرم و خشک:
پنیر کهنه، پیاز، چغندر، سیر، کلم‌قمری، موسیر، تخم ریحان، بادمجان، فلفل سبز، برگ چغندر، پونه، پیازچه، ترخون، تره، جعفری، رازیانه، ریحان، شاه‌تره، شنبلیله، کرفس، کنگر، گزنه، مارچوبه، نعناع، جو دوسر، لپه، نخود، بلدرچین، بوقلمون، گاو، دل، دارچین، خردل، چای سبز و سیاه، بادرنجبویه، آویشن، اسطوخودوس، زردچوبه، رزماری، زعفران، زنجبیل، میخک، هل، وانیل، نمک، سیاه‌دانه، زیره، کاکائو، تخمه آفتابگردان، پسته، بادام هندی، فندق، گردو، شاهدانه، روغن زیتون، عسل، شیره خرما و شکر
دموی (مزاج گرم و تر- هوا-بهار):
انسان‌هایی که مزاج آن‌ها گرم و‌تر است پوستی سرخ و سفید و بدنی درشت و عضلانی دارند. این افراد نه گرمایی هستند ونه سرمایی، ولی تحمل سرما برایشان راحت‌تر است. قدرت حرکات بدنی و قدرت هضم و اشتهای خوبی دارند و نسبت به انسان‌های دیگر دسته‌های مزاج‌های چهارگانه عروق دست برجسته تری دارند. بد نیست بدانید افراد دارای مزاج گرم و‌تر استعداد بالاتری برای ابتلا به فشار خون و بیماری‌های قلبی دارند.
از نظر رفتاری، انسان‌های دموی، شجاع و جسورند و اعتماد به نفس بالایی دارند. اهل ریسکند و نظم و ترتیبشان از صفراوی‌ها کمتر است. میل به رهبری دارند و معمولا خوشرو، صمیمی و آرام هستند، اما اگر عصبانی شوند ممکن است دست به رفتار‌های مخاطره آمیز بزنند.
از نظر ذائقه و میل غذایی باید گفت: افراد دارای مزاج گرم و‌تر میل به شیرینی و ترشی دارند، اما همه نوع غذایی می‌خورند.
مواد غذایی مفید: مصرف خاکشیر، تخم ریحان، سوپ یا آش جو، نان جو، برگ زردآلو، هلو و انجیر برای دموی مزاج‌ها مفید است.
مواد غذایی مضر: خوردن خوراکی‌هایی مانند آب یخ، نوشابه، تخم مرغ، بادمجان، ترشی، سرکه، سیر و چای برایشان ضرر دارد.
مواد غذایی دارای طبع گرم و تر
شیر محلی تازه، کره، ماست چکیده، انواع ترب، سیب‌زمینی ترشی، شلغم، هویج، خاکشیر، انواع توت به‌جز توت‌فرنگی، خربزه، خیار چنبر، طالبی، گرمک، تربچه، شبدر، یونجه، گلابی، گیلاس، سیب، انگور، خرما، گوساله، گوسفند، پاچه، جگر سفید، جگر سیاه، زبان، مغز، میگو، بادام‌زمینی، تخم طالبی، کنجد و روغن کنجد و شیره انگور
سوداوی (مزاج سرد و خشک-خاک-پاییز):
بیشتر انسان‌هایی که از نظر مزاج شناسی در دسته مزاج سرد و خشک قرار می‌گیرند دارای پوستی سفیدند و به شدت با سرما مشکل دارند. در حقیقت افراد با مزاج سرد و خشک به راحتی در سرما گرم نمی‌شوند. همچنین این افراد میل زیادی (بیشتر از بقیه دسته‌های مزاج‌های چهارگانه) به خوابیدن دارند و در بسیاری از مواقع احساس ضعف می‌کنند و کم انرژی هستند.
این دسته از مزاج‌های چهارگانه از منظر رفتاری با خصوصیاتی مانند نظم و ترتیب و دور اندیشی زیاد شناخته می‌شوند. سوداوی مزاج‌ها همچنین بسیار دقیق و خونسردند و میل زیادی به تحلیل و ارزیابی از خود نشان می‌دهند. بد نیست بدانید بیشتر انسان‌های دارای مزاج سرد و خشک از نظر روانشناسی جزء دسته درونگرا هستند.
خصوصیات غذایی و دائقه انسان‌های با مزاج سرد و خشک با میل زیاد به شیرینی جات و غذا‌های گرم شناخته می‌شود و خوراکی‌های سرد مانند خیار و کاهو چندان با ذائقه سوداوی مزاج‌ها سازگار نیست.
مواد غذایی مفید: خوردن خوراکی‌هایی مانند گوشت گوسفند، خروس و شتر، نمک دریا، نبات سفید، نعنا و روغن کنجد، کلم، جوانه گندم، ماش، پسته، بادام، گردو و چای دارچین به سوداوی مزاج‌ها توصیه می‌شود.
مواد غذایی مضر: عموما سوداوی مزاج‌ها از مصرف مواد غذایی مانند گوشت گوساله، ماهی، عدس، گشنیز، لوبیا، بادمجان و سبزیجاتی مثل خیار، کاهو، گوجه فرنگی و میوه‌هایی مثل موز و کیوی منع می‌شوند.
مواد غذایی دارای طبع سرد و خشک:
قره‌قروت، کشک، ریواس، گشنیز، برنج، جو، ذرت، عدس، ماش، آلبالو، ازگیل، انار ترش، تمبر هندی، لیموعمانی، زالزالک، زرشک، زغال‌اخته، سنجد، غوره، گریپ‌فروت، سیرابی، قلوه، سماق، قهوه، نشاسته و سرکه
بلغمی (مزاج سرد و تر-آب-زمستان):
بلغمی مزاج‌ها بیشتر چاق و پر چربی هستند و پوست سفید و مو‌های کم پشت دارند. جالب است بدانید این افراد به نسبت دسته‌های دیگر مزاج‌های چهارگانه کمتر تشنه می‌شوند و عموما دهانشان مرطوب است. انسان‌های با مزاج سرد و‌تر را از روی ساعات زیاد خواب در طول شبانه روز می‌توان شناخت. همچنین بد نیست بدانید برای این افراد بدترین زمان سال زمستان است.
از نظر رفتار شناسی بلغمی مزاج‌ها کم انرژی و یا حتی می‌توان گفت: اندکی کند هستند. در عوض آن‌ها صبور و آرامند و کمتر از افراد حاضر در دیگر مزاج‌های چهارگانه و به ندرت عصبانی می‌شوند.
نشانه مشخص برای شناخت انسان‌های با مزاج سرد و‌تر از نظر عادات غذایی، تمایل به خوراکی‌های گرم مانند شیرینی جات و ادویه‌ها و عدم تمایل به مصرف خوراکی‌های سرد مانند ترشیجات است.
مواد غذایی مفید: مصرف خوراکی‌هایی مانند خرمای خشک، انبه، سیب، بـه، توت، انجیر، انگور، کشمش، هویج، کرفس، زنجبیل، دارچین و زیره برای بلغمی مزاج‌ها مفید است.
مواد غذایی مضر: به افراد دارای مزاج سرد و‌تر توصیه می‌شود خوراکی‌هایی مانند کاهو، هندوانه، گرمک، کدو خورشتی، مرکبات و کیوی، هلو، زردآلو، شلیل، قارچ، ذغال اخته، آش، سوپ ماهی و کله پاچه نخورند.
مواد غذایی دارای طبع سرد و تر:
پنیر تازه، خامه، دوغ، سرشیر، شیر پاستوریزه، ماست، سیب‌زمینی، توت‌فرنگی، خیار بوته‌ای، انواع کدو، گوجه‌فرنگی، هندوانه، اسفناج، بامیه، خرفه، قارچ خوراکی، کاسنی، کاهو، لوبیا سبز، باقلای تازه، نخود سبز، آلو و آلوچه، پرتقال، زردآلو، شفتالو، شلیل، کیوی، لیموشیرین، نارنگی، هلو، انواع ماهی و گلاب